Crkva Svetog Jovana u Orašju

U selu nekih 9 kilometra severozapadno od Varvarina, na blagom uzvišenju, nalazi se crkva Svetog Jovana Krstitelja.

Izvori nisu potvrdili predanje da je manastir u Orašju zadužbina kralja Milutina. Ovo predanje je bilo vrlo živo u XIX veku, kada je crkva u Orašju više puta obnavljana. Tada je iznad južnih vrata na crnoj ploči napisano:

A prilikom poslednjeg živopisanja, između 1867. i 1869, portret kralja Milutina, u prvoj zoni zapadnog zida, gde tradicionapno stoje ktitorske kompozicije, signiran je:

Zaključujući da ne postoje elementi za tačnije datiranje, V. Korać i N. Petrović iznose pretpostavku da je verovatno manastir podignut za vreme Turaka, možda na temeljima starije građevine. Međutim, pošto danas znamo da je 1476. godine u Orašju postojao trg možemo sa velikom verovatnoćom tvrditi da je taj trg postojao i u srednjem veku. Čim je postojao trg morao je da ima i crkvu pri kojoj je pored parohijskog sveštenika boravio i protopop čija dužnosti nisu bile samo čisto crkvene.

Na osnovu arhitektonskog rešenja možemo reći da crkveni hram ima sličnosti sa Ivkovačkom crkvom, Sv. Nikolom u Braljini i još nekim – recimo Trškom crkvom. Za ovaj tip crkava naša istorija arhitekture nema još odgovora kada su nastale. Sv. Nikola u Braljini se doduše pominje u Ravaničkoj povelji. Za Tršku crkvu pouzdano znamo da je sagrađena krajem XIII veka. Ono što o njima možemo reći to je da zbog toga što, verovatno nisu imale pripratu sazidanu istovremeno sa ostatkom crkve da izvesno nisu sagrađene kao manastirski hramovi u vreme kneza Lazara a ni u despotovini. Skrenuli bi pažnju i na to narodna tradicija sve njih vezuje za kralja Milutina a ne za kneza Lazara što je čudno naročito za crkve iz kruševačkog kraja gde je tradicija o knezu Lazaru vrlo živa. U svakom slučaju pošto se Orašje 1476. godine javlja kao vrlo veliko selo sa trgom sasvim je moguće da je ovo bila mirska crkva pogotovo što se u naselju pominje i pop. Ni položaj hrama ne odgovara uobičajenom položaju za srednjovekovne manastire jer je bukvalno pored samog puta koji je povezivao kraj oko Varvarina i Stalaća sa srcem Šumadije i dalje zapadnom Srbijom.

Na osnovu danas raspoloživi podataka sa prilično velikom verovatnoćom možemo smatrati da je sistem trgova u Šumadiji razvijen upravo u vreme kralja Milutina. Nije nemoguće, čak je verovatno da je i crkva u Orašju sagrađena kao trška crkva upravo u vreme kralja Milutina.

Ali vratimo se osmanskim defterima. Mi o Orašju i stanovništvu Orašja nemamo nikakvih podataka sve do pomenutog turskog popisa iz 1476 godine koji ne popisuje ni jedan manastir u Orašju koje je pripadalo kao i ceo Temnić Levču. Popisivač Orašje popisuje kao selo koje pripada zeametu Levač koga pritežava Hamza beg starešina vratara Isak bega i da u selu ima 99 kuća a među stanovnicima sela popisani su pop Jovan i njegovi sinovi Jovan i Radonja.

Prema sledećem poznatom turskom popisu iz 1516 godine selo Orašje u Levču je - timar Davuda Abdulaha, Danišmenda Abdulaha i Mustafe benaka sa 80 kuća a među stanovnicima sela javlja se i Ismail sin popa benak i Hamza sin popa benak sinovi popa Jovana iz 1476 godine koji su verovatno ranije spomenuti Jovan i Radonja.

„Po patrijarhu Arseniju“, dakle posle Velike seobe, razrušili su ga Turci, kako obaveštava natpis iz vremena živopisanja (XIX vek). Iz susednog manastira Viteonice tada su izbegla dva monaha, iguman Visarion i Stefan, i to zajedno sa Ravaničanima. Isti natpis beleži da je hram u Orašju obnovljen 1797. To je delo bratstva manastira Kalenića, čiji će metoh ostati do pretvaranja u parohijsku crkvu.

U crkvi Sv. Jovana u Orašju tokom Karađorđevog oslobodilačkog rata bilo je prihvatilište za ranjenike. Joakim Vujić tvrdi da je crkva posle propasti Ustanka razorena i popaljena od Turaka što na osnovu dostupnih dokumenata znamo da nije tačno. Na početku Drugog ustanka pred njom pop Ognjen narodu čita pismo u kome se traži napad na Turke.

Iz Vujićevog putopisa vidi se da je 1826. godine ovo mirska crkva sa sveštenikom Radovanom Vasiljevićem. U natpisu koji je tada postojao kaže se da je knez Jefta iz Obreža patosao manastir i otkupio dveri. Već je bila živopisana. Na mestu gde je bio natpis koji je video Joakim Vujić, danas stoji drugi, koji govori da je od 1867. do 1869. nanovo prekrivena slikama, koje nisu u fresko tehnici. Ovaj živopis sačuvan je do danas.

Nagoveštaj da se ispod slika iz šeste decenije XIX veka kriju drugi živopisani slojevi, nije do danas proveravan, mada je vrlo indikativan: „Pošto je građevina bila često opravljana moglo bi se pretpostaviti da ispod današnjeg sloja postoji stariji živopis, koji se i primećuje na izvesnim oštećenim mestima. Naročito se u severnoj konhi ispod tankog sloja današnjeg sloja opažaju starije slike, koje takođe nisu rađene fresko tehnikom. Međutim, na jednom mestu gde je opao malter na severoistočnom pilastru potkupolnog prostora primećuje se crvena bordura starijeg živopisa.

Priprata je iz vremena Obrenovića. Zvonik, koji sada čini celinu sa hramom, dozidan je 1956, i osvećen 1957. od prvog episkopa šumadijskog Valerijana. Obimnija obnova spoljašnjeg dela crkve vršena je 1977, dok je 1986. prepokrivena bakrom. Iznad zapadnog portala danas se nalazi mozaički lik Sv. Jovana, rad M. Mladenovića iz 1992.

Natpis na jednom spomeniku istočno od crkve govori o sveštenicima koji su tokom XIX veka služili u Orašju: „Spomen sveštenika crkve oraške 19-ga veka. Seravim, Danil, Simeon, Maksim do 1812 go. Matea Đorđević do 1822 go. Radovan Svoinac do 1836 go. pop Matić do 1844 go. Georgi pop Petar Petrović do 1859 god. Pavle Katunac do 1863 god. Timotie Mar iz Baničine koi ovai spomen podiže bratstvu i sebi do 1900 god.“

Parohijski dom podigao je 1968. prota Mihailo Dašić. Stara crkvena kuća pretvorena je u salu za narod 1994, u vreme sveštenika Petra Pantića, koji je 1993. na parohiji u Orašju nasledio svoga oca, protojereja Slavoljuba Pantića, paroha oraškog od 1972. U Orašje 1994. godine dolazi današnji sveštenik, jerej Bratislav Petrović. Ova parohija, u čijem sastavu su još Izbenica (hram Pokrova Presvete Bogorodice), Suvaja (hram Vaznesenja Gospodnjeg) i Cernica, godine 1998. imala je ukupno 572 pravoslavna doma.

Građevina je jednobrodna sa širokom polukružnom apsidom na istoku, kupolom nad centralnim delom i prostranim narteksom na zapadu. Kupola je na pandatifima, iznutra kružna, spolja osmostrana. Stoji na niskom kubičnom postolju. Unutrašnja ivica kupole tangira istočni i zapadni luk, koji je nose. Pošto je prečnik kupole znatno kraći od širine broda crkve, prelaz od bočnih potkupolnih lukova u tambur izveden je pomoću dva plitka prislonjena luka i dva nepravilna ispada. Kube je spolja u novije vreme prepravljeno, iznutra se te prepravke ne mogu konstatovati tako da je verovatno iz vremena kada je podignuta crkva. U širini severnog i južnog potkupolnog luka postoje plitke segmentne niše utopljene u masu zida. Kako konstrukcija kubeta, tako i postojanje dveju bočnih konhi u rudimentiranom obliku, pretstavljaju daleku tradiciju moravske škole. Oltarski je deo srazmerno veoma prostran. Narteks je takođe zasveden poluobličastim svodom, koji se oslanja na dva prislonjena luka na severnoj i južnoj strani. Na zapadnom zidu naosa, na visini bojenog sokla, opao je na jednom mestu malter i otkrio grlić jednog lonca za akustiku. Kucanjem po zidovima utvrđeno je da ovakvi lonci verovatno postoje na još nekoliko mesta u potkupolnom prostoru, otprilike na istoj visini. Spoljne fasade su veoma jednostavne.

Za živopis u Orašju Predrag Pajkić kaže da je rađen u baroknom duhu sa tradicionalnim postvizantijskim elementima:

„Ističe se dosta oštrim crtežom i grubom modelacijom figura i likova. Način komponovanja je nevešt i dosta naivan. Kolorit je veoma kontrastan i u gami preovladavaju hladni plavi i sivi tonovi.

„Ikonostas je iz druge polovine XIX veka. Okvir je drvorezbaren sa biljnim i geometrijskim ornamentima. Raspored ikona je sledeći: u zoni parapetnih ploča naslikan je praotac Mojsije i Avramovo gostoljublje. U prvoj zoni su arhanđeo Mihailo na severnim dverima, Bogorodica Odigitrija, Hristos Pantokrator i Sveti Jovan Preteča na prestonim ikonama i Blagovesti na carskim dverima. U drugoj zoni su ikone velikih praznika: Rođenje Hristovo, Sretenje, Bogojavljenje, Tajna večera, Preobraženje Hristovo, Vaskrsenje i Vaznesenje. Sasvim na vrhu ikonostasa je veliki krst sa slikanim Raspećem. Ikone se odlikuju značajnim umetničkim kvalitetima i odaju ruku nekog od boljih slikara svog vremena. Crtež je dosta dobar, sa nežnim koloritom u kojem preovladavaju blagi tonovi i igra svetlotamnih površina. Modelacija likova je suptilna, izrazi lica, a posebno krupnih očiju su sugestivni. Ikone su rađene tempera tehnikom i dosta su dobro očuvane.“

Godine 1992 na mestu današnjeg magacina za ostavu severozapadno od crkve prilikom iskopavanja istog pronađena je masovna grobnica ali nije utvrđeno iz kog je vremena.

Na kraju pozabavićemo se nadgrobnim spomenikom uzidanim u potporni zid severoistočno od crkve na kome je prikazana osoba koja drži štap oblika slova T.

Poznati ruski stručnjak za nadgrobne spomenike A. L. Beljajev je u poglavlju: Белокаменное надгробие из Ферапонтова монастыря. (К вопросу о семантике изображений на русских надгробных плитах XIV— XVI вв.) na stranama od 211 do 226 Beljajev se vrlo detaljno pozabavio ne samo semantikom predstave ovakvog štapa nego i analogijama koje se javljaju širom Evrope. Ono što je izvesno to je da je najstarije predstave T štapa javljaju u pozno romanskoj umetnosti a najmlađe u Rusiji u periodu od XV do XVII veka. Beljajev čak pretpostavlja da je ova predstava na nadgrobnim spomenicima u Rusiju došla sa Balkana preko Tverske oblasti koja je održavala razvijene veze sa Balkanom.

Pre njega su se ovom temom bavili mnogi i u inostranstvu a i kod nas. Poslednjih decenija pojavila su se kod nas tri rada u kojima je obrađivana i ova tema. Ranije se smatralo da se motiv štapa oblika slova T na bosanskohercegovačkim stećcima može isključivo vezati za najviše dostojanstvenike Crkve bosanske (djedove i goste). M. Miletić je, međutim, pokazao da štapovi oblika slova T nisu bili samo simbol biskupskog dostojanstva, već da su ih na istoku nosili i monasi reda Sv. Vasilija, koji su imali izvesnog posrednog uticaja i na učenja pipadnika Crkve bosanske.

Š. Bešlagić svestrano izučavajući simboliku motiva na srednjovekovnim nadgrobnim belezima Bosne i Hercegovine i zapadne Srbije iznosi mišljenje da štap nije klesanam i urezivan samo nad grobovima djedova i gostiju, već i nižeg sveštenstva Crkve bosanke.

U svakom slučaju, pored arhijerejskog žezla, postoje igumanski i arhimandritski žezal, bez zmijskih glava na vrhu kao simbol vlasti nad poverenim im manastirima. Žezal se naziva još i paterica (grč:πατερίτσα), od grčke reči πατήρ, što znači otac. U manastirima, žezal dobijaju arhimandriti i igumani, u znak njihove duhovne vlasti nad monaškom obitelji u kojoj su postavljeni za starešine. Žezal se pravi sa poprečnom, nešto izvijenom prečkom na vrhu, koja može biti zamenjena zmijskim glavama, koje označavaju mudrost pastirske vlasti. Na vrh žezla, stavlja se krst.

Sasvim je moguće da je nadgrobnik obeležavao grob nekog igumana. Međutim, to nikako ne znači da je hram morao da bude manastirski da bi pored njega bio sahranjen iguman. Monaška lica su sahranjivana i pored mirskih crkava a i na seoskim i varoškim grobljima. Upravo na starom groblju u Varvarinu imamo slučaj da je umrli jeromonah sahranjen pored svoje ranije umrle popadije. Naime, sve do sredine XIX veka bilo je uobičajeno da sveštenici udovci odlaze u manastir. Većina njih je po sopstvenoj želji obično sahranjivan u porti svoje stare crkve ili na seoskom groblju pored svoje ranije umrle supruge a ne u porti manastira u kome su živeli.

Nebojša Đokić, Olivera Dumić