UKRAŠENI SREDNjOVEKOVNI NADGROBNIK
- Tomic Boban
- Sep 6, 2022
- 5 min read
UKRAŠENI SREDNjOVEKOVNI NADGROBNIK POKRAJ CRKVE SV. JOVANA U ORAŠJU KOD VARVARINA
U okviru potpornog zida, izgrađenog u tehnici suhozida, severno od hrama Sv. Jovana u Orašju koji deli crkvenu portu od aktivnog seoskog groblja, nalazi se srednjovekovni nadgrobnik izrađen od jednog bloka peščara, delimično oštećenog zapadnog kraja. Ovaj nadgrobni beleg, svojim oblikom i uklesanim motivima, predstavlja za sada jedinstven primerak na prostoru centralnog Pomoravlja i bliže okoline.
Nadgrobnik pripada skupini položenih ploča ravne gornje površine i vertikalno klesanih ivica. Postavljen je u suhozidu po osi istok-zapad, tako da je licem, odnosno prvobitnom gornjom površinom, okrenut ka posmatraču. Njegova dužina iznosi 118 cm, dok mu se širina postepeno smanjuje od 35 cm u istočnom do 31 cm u zapadnom delu. Visine je 23 cm.
Na prvobitnoj ravnoj gornjoj površini reljefno je prikazan štap sa horizontalnom drškom, u formi slova T, očuvane dužine 108 cm i širine 3 cm. Paralelno sa štapom, ali nešto niže od njegove drške, na razdaljini od 7 cm, plitko je uklesana stilizovana antropomorfna figura ukupne očuvane dužine od 102 cm. Glavu figure čini kružnica u okviru koje su urezane oči, pravolinijska usta i donje ivice nosa. Telo sačinjavaju dve uklesane paralelne linije, razmaknute 4 cm. Prstima leve šake antropomorfna figura drži štap, dok su predimenzionirani prsti desne šake široko rašireni i ispruženi na dole, paralelno sa telom.
Kako je već navedeno, nadgrobnik iz Orašja pripada skupini položenih ploča ravne gornje površine i vertikalno klesanih ivica. Najčešće se ovaj tip nadgrobnih belega javlja u obliku jednostavnog izduženog kamenog bloka pravougaonog preseka i pravih uglova. Kod pojedinih primeraka, kao što je slučaj sa nadgrobnikom iz Orašja, pravougaonik se blago sužava ka donjoj ivici.
Položene nadgrobne ploče od peščara, ravne gornje površine i vertikalno klesanih ivica, prvi put se javljaju na srpskim srednjovekovnim nekropolama krajem XIII i početkom XIV, a bile su u upotrebi sve do kraja XVI veka (nekropole kod Petrove crkve u Novom Pazaru, u selu Pope, kod Đurđevih Stupova, u Grubetiću i Baletiću, kod crkve Sv. Jovana u selu Dići kod Ljiga i dr.).
Kada je reč o nadgrobniku iz Orašja, posebnu pažnju privlači uklesani motiv stilizovane antropomorfne figure na njegovoj ravnoj gornjoj površini. Slični tipovi nadgrobnih obeležja, sa navedenim motivom, javljaju se u dužem razdoblju od druge polovine XIV do kraja XVI veka na nakropolama jugozapadne Srbije (npr. oko Crkve II, Crkve III i Crkve IV u Trgovištu kod Novog Pazara, ispred pećinske crkve manastira Sv. Arhanđela pod Rasom itd.). Najstariji arheološki evidentirani primerci hronološki odgovaraju sahranama koje se na osnovu grobnih priloga mogu opredeliti u kraj XIV i sam početak XV veka.
Motiv slobodnostojeće ili ležeće antropomorfne figure relativno je čest na srednjovekovnim i ranonovovekovnim nadgrobnicima centralne i zapadne Srbije i predstavlja stilizovan prikaz samog pokojnika. Nabrojane činjenice nedvosmisleno vode do zaključka da su urezane predstave bile u direktnoj vezi sa sahranjivanjem. Navedeni crteži su nastajali u razdoblju od četvrte decenije XV do sedamdesetih godina XVI veka, ali se ne može u potpunosti isključiti ni mogućnost da su neki od njih urezani i ranije .
Na drugoj, pak, strani, uklesani motiv štapa ima sasvim specifično značenje u sepulkralnoj umetnosti srednjovekovne Srbije i Bosne. Do sada je na teritoriji centralne i zapadne Srbije, ako ne računamo nadgrobni beleg iz Orašja, zabeleženo 15 primeraka nadgrobnika sa motivom uklesanog ili reljefno prikazanog štapa raznovrsnih formi. Na osnovu oblika vrhova, odnosno drški štapova, može se izdvojiti nekoliko varijanti: oblika slova T - sa spiralno povijenim krajevima, završenih rozetom, jabukom ili volutom .
Najbliže analogije sa isklesanim motivom štapa oblika slova T na nadgrobniku iz Orašja pronalazimo na položenoj ploči sa nekropole kod crkve Gračanice nedaleko od Valjeva. Starija nekropola oko ovog hrama, se na osnovu grobnih priloga hronološki opredeljuje u kraj XV i početak XVI veka. Sličan primerak uklesanog motiva štapa evidentiran je i na nadgrobniku iz Donje Bekove kod Novog Pazara, koji se pripisuje igumanu nekog nepoznatog manastira. Takođe, na jednom nadgrobniku oblika sanduka sa postoljem, u selu Krajčinovići kod Priboja, u porti crkve Sv. Arhanđela Mihaila, uklesana je na njegovoj gornjoj, blago prelomljenoj, površini predstava kratkog štapa oblika slova T, čiji su krajevi ručke blago povijeni, zadebljani i zaobljeni. Nekropola nije bliže datovana, ali svakako pripada razdoblju ranijem od XVI veka.
Na teritoriji srednjovekovne Bosne predstava štapa se pojavljuje nešto češće. Do sada su konstatovana četrdeset i četiri nadgrobnika, različitih formi, sa ovim uklesanom motivom. Dvadeset i devet puta se štap javlja samostalno, deset puta u ruci muške figure i pet puta uz prikaz ruke koja drži štap. Štapovi su najčešće reljefno isklesani, a ređe su urezivani. Brojčano su najzastupljeniji na prostoru istočne Bosne, a samo se sporadično javljaju u centralnoj i zapadnoj Bosni, zapadnoj Hercegovini i Imotskoj krajini. Trebalo bi naglasiti da je štap oblika slova T bio podjednako simbol visokih crkvenih dostojanstvenika kako na zapadu, tako i na istoku srednjovekovne Evrope.
Na drugoj strani, štap je u srpskoj tradicionalnoj kulturi imao i specifično simboličko značenje, i predstavljao je znak vlasti. Štapovi oblika štake, odnosno u formi slova T, bili su u narodnim legendama i mitovima stalni atributi Sv. Jovana i Sv. Save. Navedeni svetitelji su tako njima izvlačili vodu iz kamena, preobražavali gradove u jezera, oživljavali preminule itd. . Na nekim freskama, nastalim u XVI veku, pojedini pustinjaci su oslikani kako se oslanjaju na štap u formi slova T (Sv. Antonije Veliki u Mrtvici kod Vladičinog Hana, Sv. Evtimije u Donjem Dragovlju kod Gadžinog Hana i dr.).
Na osnovu iznetih činjenica i analogija, analizirana položena ploča, ravne gornje površine i okomito klesanih ivica kod crkve Sv. Jovana u Orašju, ukrašena urezanim motivom antropomorfne figure, koja u levoj šaci drži reljefno prikazan štap oblika slova T, najverovatnije je stajala nad grobom nekog visokog crkvenog dostojanstvenika. Kako je dislocirana i sekundarno upotrebljena, nije poznat njen prvobitni položaj. Hronološki se, na osnovu iznetih analogija, samo okvirno može opredeliti u razdoblje od XIV do kraja XVI veka.
Na postojanje značajne srednjovekovne nekropole oko crkve Sv. Jovana u Orašju kod Varvarina ukazuje i veći broj fragmentovanih i dislociranih amorfnih položenih ploča izrađenih od peščara i škriljca, danas u sastavu potpornog zida severno od hrama. Takođe, jedna dislocirana amorfna položena ploča od škriljca i dalje leži nekoliko metara jugoistočno od spoljašnjeg lica zida oltarske apside crkve.
Narodno predanje zidanje jednobrodne crkve Sv. Jovana vezuje ne samo za doba kralja Stefana Uroša II Milutina, već ga sigurnije hronološki opredeljuje u 1321. godinu, što inače nije čest element tradicije. U ovom slučaju može se smatrati da narodna tradicija nalazi svoj oslonac u letopisu same crkve, koji donosi i podatak da je hram sagradio kralj Milutin, kao i da je priprata prizidana u vreme Obrenovića. Tokom obnove hrama sredinom XIX veka, a u navedenom kontekstu, izveden je natpis iznad južnih vrata (Sei hram vozdiže Serblem kral Milutin), kao i portret kralja Milutina, u zoni stojećih figura na zapadnom zidu naosa (Sti Milutin kralj serbski vladaše 1279 do 1321 po Hru), što je uobičajeno mesto za fresku ktitora. Bez dodatnih istraživanja ne može se pouzdano utvrditi da li je Milutinov portret izrađen na osnovu neke starije freske ili je, pak, samo produkt narodnog pripovedanja o ktitoru hrama. Takođe, ima mišljenja i da je ovaj hram predstavljao crkvu manastira u Orašju, zabeleženog u osmanskim defterima, čija je ubikacija među poznijim istraživačima i dalje diskutabilna. Ipak, sam nalaz ovde prikazane nadgrobne ploče, sa svim pratećim elementima, nepobitno ukazuje da je svojevremeno evidentirana nekropola imala poseban značaj, a samim tim i crkva Sv. Jovana, kojoj je pripadala. Ako se prihvati tumačenje da je crkva imala status manastirske, moguće je, u tom slučaju, da bi uklesana predstava štapa označavala nadgrobni beleg nekog igumana nepoznatog imena.
Dejan S. Radisavljević
Comments